گچ بری در معماری – انواع گچ بری

از گذشته های دور گچ بری به صورت کنده کاری و برجسته کاری از اجزای مهم تزیینات معماری به خصوص در کاخ ها بوده است. گچ به دلیل شکل پذیری فراوانش مورد توجه هنرمندان ایرانی بوده است. مزیت گچ بری ایرانی در مرحله اول طراحی آن است. از اواسط سده پنج هجری توجه به آجرکاری رونق گرفت. این درحالی است که حتی با اوج گرفتن آجرکاری باز هم گچ بری های بی نظیری در تزیین بناهای دوران اسلامی دیده می شود.

با یک پست دیگر در رابطه با مقاله معماری در سایت مهندسی معمار نوین در خدمت شما عزیزان هستیم.

گچ بری در معماری

استفاده از گچ در تزیینات معماری قرن هفتم تا نهم به سر حد کمال رسید و با برجستگی بیشتر و طرح های پیچیده تر اجرا شده است. تزیینات گچی این قرون از دو طریق میزان برجستگی و شیوه شکل دهی قابل دسته بندی هستند.

از ویژگیهای خاص گچ کاری قرون هفتم تا نهم هجری: گچ بری برجسته ، مشبک ، گچ کاری وصله ای و طلاچسبان می باشد.

گچ بری از دوران اولیه اسلام تا دوره تیموریان به عنوان عنصر قالب در تزیینات وجود داشته و عمده کاربرد آن در محرابها و کتیبه های اجرا شده در بنا بوده است. محراب مسجد جامع نایین نمونه کاملی از موتیف های گچ بری متاثر از طرح های ساسانی در دوران اولیه اسلامی است.

همچنین از طریق تکنیکهای متنوعی مانند برجسته کاری و آژده کاری در اجرای گچ بری ها استفاده می شده.

نقوش آژده کاری یا لانه زنبوری را از تکرار یک یا چند فرم هندسی تو خالی نظیر مثلث، شش ضلعی و دایره ایجاد می کردند که در کنار هم ایجاد طرح مشبک می کنند.

این شبکه ها گاه بر روی سطح تخت گچ و گاه بر روی نقوش اسلیمی گل و یا موتیف های مختلف ظاهر می شده است.

انواع شیوه های اجرایی تزیینات گچ بری در معماری قرون هفتم تا نهم هجری:

• کلوک بند گچی:

  ایجاد تزیین با استفاده از گچ بین بندهای عمودی دیوار آجری به کلوک بند معروف است. که به نامهای دیگری از جمله: نقوش مهری، کوربندی یا توپی های ته آجری نیز شناخته می شوند.

در این شیوه بند های عمودی دیوار آجری را عریض تر می گرفتند و با طرح های مختلف گچی بین آن را تزیین می کردند. طرح ها با تراش دستی یا با مهر چوبی روی گچ حک میشدند و شامل طرحهای ساده هندسی، اشکال گل و بوته و اسامی مقدس الله و علی (ع) و …

 زیباترین این نقوش در رباط شرف وجود دارند.

• گچ بری مسطح ( نقوش شبه آجری):

  استعمال گچ به عنوان اندود در تمامی دوران معماری اسلامی رواج داشت.

گچ بری به این شیوه در دوره سلجوقیان و ایلخانیان به اوج کمال خود رسید. در این دوره اندود کردن گچ با ضخامتهای گوناگون صورت می گرفت که شامل آستر کاری ضخیم و دورکاری سفید نازک است. در این تکنیک بر روی روکش گج خطوط موازی بند دار ایجاد می کنند که تداعی گر طرح آجر است. و نقوش مهری را در نقاط فرضی بندهای عمودی اجرا می کنند. در این شیوه علاوه بر طرحهای هندسی و انتزاعی و اسامی مقدس در نقوش بین بندهای فرضی آجرها در دوره ایلخانی به ایجاد کتیبه های بنایی و معقلی روی دیوارها نیز پرداختند.

• گچ بری کم برجسته (توپر و تو خالی):

در این تکنیک طرح تزیینی در سطوح صاف با عمق کمتر از 2 سانتی متر بریده می شود تا در عقب سطحی به موازات سطح جلو تشکیل دهد.

خطوط اصلی طرح یا مستقیم یا با ضربات مایل که از حیث عمق یکنواخت است کنده شده یا با ابزار بریده می شوند.

این شیوه گچ بری همان تکنیک کشته بری است. که در دوره صفوی بسیار کاربرد داشت. بدین ترتیب گچ را با ضخامت حدود یک سانتی متر بر سطح می کشند و طرح را روی آن پیاده می کنند.و بر اساس نقش، زمینه را حدود 3 تا 5 میلیمتر خالی و رنگ آمیزی می کنند به طوری که برجستگی آن بین 5 تا 7 میلی متر باشد.

این شیوه در اجرای نقوش گیاهی کم برجسته، نقوش هندسی و آژده کاری مناسب است. در این شیوه تنوع طرح ها و مهارت گچ بری و مهمتر از همه رنگهای گوناگون سبز، قرمز، زرد و سفید و آبی لاجوردی به آنها جلوه بیشتری می داد.

• گچ بری برجسته :

این شیوه از متداولترین شیوه های گچ بری است.

در این شیوه عمق گچ بری بین دو تا حدود سه سانتی متر است. در این روش طرح به عمق حدود 2 سانتی متر برش داده می شود تا نقوش اصلی با حالتی برجسته نمایان شود. از این شیوه برای اجرای انواع نقوش گیاهی و هندسی استفاده کرده اند.

• گچ بری برجسته بلند یا عمیق (برهشته کاری)

از قدیمی ترین نمونه های اجرا شده این شیوه داخل طاق محراب مسجد جامع نایین است.

این تکنیک بیشترین میزان برجستگی را دارد. به طوری که اختلاف سطح گودترین نقطه و برجسته ترین آن به بیش از 3 سانتی متر می رسد.در برخی موارد تا عمق 30 سانتی متر هم رسیده است. برای انسجام این نوع گچ بری به دلیل عمق زیاد چندین لایه گج بری را روی یکدیگر با فاصله زمانی اجرا می کردند که به نام گچ بری مطبق نیز شناخته می شود.

• گچ بری مشبک :

نوعی گچ بری که در دولایه جداگانه اجرا می شده چنانکه بین دو لایه گچ فاصله وجود دارد. لایه روی آن حالت توری مانند و شبکه ای دارد و لایه زیرین قابل رویت است. لایه زیرین با گچ بری ساده تر و بی پیرایه تر از لایه رویی اجرا می شود.

• تزیینات وصله ای گچ (دستی و قالبی)

این شیوه به دو شکل دستی (فیتیله ای پیش طرح دار) و قالبی اجرا شده است.

تکنیک دستی احتمالا به این صورت بوده است که روی بستر نقش را با رنگ (معمولا قرمز) رسم می کردند و پس از آن استاد کار با کمال دقت گچ را معمولا به صورت فیتیله ای به شکلی که برجستگی آن کم باشد روی خطوط مشخص رنگی قرار می داد و سپس جزییات را بر آن اجرا می کردند.

در تکنیک قالبی زمینه کار به خانه هایی مستطیل شکل با ایجاد خراش روی بستر آماده می شدند. شطرنجی کردن سطح کار جهت سهولت و دقت در اجرای نقوش گچی ایجاد می شود. این نقوش به سبب قالبی بودن در کوچکترین جزییات شبیه به یکدیگر هستند. این شیوه نسبت به دیگر شیوه ها در وسعت زیادی اجرا شده است که نشان دهنده سرعت و سهولت اجرای آن است.

گِل بُری وصله ای: طرح مورد نظر روی بستر ابتدا توسط گل جهت زیرسازی اجرا می شود و سپس با اندودی از گچ پوشیده میشود.

• تزیینات گچ پیش ساخته:

تزیینات گچی پیش ساخته به دو صورت کلی اجرا می شد.

بدین ترتیب که یک نوع آن به صورت قالبی و به تعداد زیاد اجرا می شد و سپس در محل توسط میخ های چوبی و فلزی یا ماده چسباننده بر اساس محل اتصال و سنگینی قطعه قرار می گرفت.

نوع دیگر تزیینات پیش ساخته بر بوم پارچه ای یا پته است که پیش از دوره ایلخانی دیده نشده است. نحوه اجرا اینگونه است که ابتدا از طرح مورد نظر قالب تهیه شده سپس درون قالب را با روغن و چسبهای گیاهی چرب کرده و گچ را درون قالب ریخته تا هنگام جدا کردن از قالب به آسانی از آن جدا شود. پس از جدا کردن نقش مورد نظر را رنگ آمیزی کرده و پس از آماده سازی قطعات به روی پارچه آن را با میخ های فلزی در محل مورد نظر نصب می کردند.

• طلا چسبانی روی گچ:

روی برخی تزیینات وصله ای گج و  تزیینات پیش ساخته با لایه ای با جلای فلزی طلا یا شبه طلا پوشانده شده است.

نکته جالب وجود تزیینات برجسته گچی به شکل لوتوس در حاشیه نقوش تزیینی گنبد سلطانیه است که با ورق طلا پوشانده شده است.

• تزیینات رنگی روی گچ مسطح (اندود):

در دوران ایلخانی رنگ همراه اکثر تکنیکهای گچ بری استفاده شده است.

رنگ آمیزی گچ علاوه بر گچ بری های برجسته در طرح های دو بعدی اجرا شده روی سطح صاف گچ نیز بکار رفته است. رنگهای اخرا یا قرمز، نارنجی، آبی و سبز و سیاه بر زمینه سفید گچ در این نقاشی ها بکار می رفته است. در این بین رنگ آبی لاجوردی رنگ غالب است که بیشترین سطح را پوشانده است.

• تلفیق گچ و کاشی:

بکارگیری کاشی در نمای بیرونی از دوره سلجوقی آغاز شد و در دوران بعد کاربرد فراوان یافت. به طوری که رقیب گچ بری شد. این شیوه تزیینی معمولا از ترکیب و تلفیق کاشی های قالبی و در ترکیب با گچ بری با شیوه دستی و قالبی اجرا شده است.